Świtezianie w nowej odsłonie – dolnośląskie stroje ludowe

Zespół ludowy Świtezianie od ponad 30 lat prezentuje i popularyzuje dolnośląską kulturę ludową. Jego członkowie są pełni energii i miłości do śpiewu i tańca ludowego. Każdego roku reprezentują nie tylko nasze miasto, ale i region na licznych przeglądach folklorystycznych i ludowych, niejednokrotnie stając na podium lub zdobywając wyróżnienia. Dlatego bardzo zależało nam na tym, aby zadbać i ich wizerunek sceniczny. Dzięki dofinansowaniu otrzymanemu z programu EtnoPolska 2023 Świtezianie zyskają nowe stroje.

Dlaczego stroje ludowe są takie ważne? Ponieważ są one najbardziej widocznym elementem identyfikacji regionalnej, a jednocześnie tym, który bardzo szybko zanikał pod wpływem urbanizacji. 

Strój, czyli coś co stroi, ozdabia. Warto zwrócić uwagę, że tradycyjny strój ludowy był praktycznie stosowany, a w związku z tym musiał być użyteczny, był on przede wszystkim ubiorem, nie kostiumem. Zaspokajał wprawdzie potrzebę, czy wręcz konieczność, identyfikacji z grupą i podkreślał więź łączącą człowieka z lokalną społecznością, ale był jednocześnie rodzajem autoprezentacji, sposobem zamanifestowania bogactwa, ekonomicznej niezależności, pozycji społecznej, dbałości o estetykę, pracowitości, dokładności, zręczności. Ubiory używane jako garderoba odświętna na specjalne okazje były bogato zdobione, a w związku z tym kosztowne lub pracochłonne. Szanowano je w sposób wyjątkowy zakładając tylko na specjalne okazje, używając przez wiele lat, a nawet przekazując kolejnym pokoleniom.

Stroje dolnośląskie

Według badaczy zajmujących się kulturą Dolnego Śląska stroje ludowe na tym obszarze zaczęły wychodzić z powszechnego użytku już w pierwszej połowie XIX w., a proces ich zaniku najszybciej przebiegał na terenach nizinnych. Najdłużej zachowała się odmiana zwana przez nią jeleniogórską, noszona w południowej części Dolnego Śląska, a także na ziemi kłodzkiej. Za centrum tego regionu kostiumologicznego uważa się Szklarską Porębę. Ze względu na fakt, że ubiór ten przetrwał najdłużej, zaczęto go niezbyt precyzyjnie i właściwie określać mianem dolnośląskiego.

Dziedzictwo kulturowe Dolnego Śląska kształtowało się pod wpływem kultur ościennych: czeskiej, łużyckiej, niemieckiej i polskiej. W wyniku tych różnorakich zasiedleń, wydarzeń historycznych i podporządkowań administracyjno-państwowych dziewiętnastowieczny Dolny Śląsk zamieszkiwali w przeważającej większości Niemcy, głównie protestanci. Za podstawową przyczynę zaniku tradycyjnego stroju na Dolnym Śląsku uważa się powszechnie postępującą na tym obszarze urbanizację. Rozwój miejscowego przemysłu pociągał za sobą noszenie ubiorów według mieszczańskiej, kosmopolitycznej mody. Nie bez znaczenia było także i to, że w nowo tworzącym się społeczeństwie kapitalistycznym, tezauryzacja majątków w strojach – głównie w czepkach – była niepotrzebnym i nieopłacalnym zamrażaniem kapitału. Ostatecznie, nawet w okolicach Szklarskiej Poręby, gdzie tradycyjny ubiór przetrwał najdłużej, męski strój przestano powszechnie nosić już w połowie XIX w. Natomiast kobiety, być może dlatego, że ich odzież była bardziej kosztowna, używały jej jeszcze pod koniec XIX w.

Ubiór męski noszony na interesujących nas obszarach Dolnego Śląska szyty był w dużym stopniu zgodnie z zasadami osiemnastowiecznej mody ogólnoeuropejskiej. O jego zamożności świadczyły dobre gatunkowo tkaniny, skomplikowane kroje, które musieli wykonywać profesjonalni rzemieślnicy oraz kosztowne dodatki, takie jak np. srebrne kieszonkowe zegarki na łańcuszku, fajki z długim cybuchem czy ozdobne laski. W wersji podstawowej strój ten składał się z nakrycia głowy (rogatywki, cylindra lub kapelusza), koszuli, kamizelki, kaftana (kabatka), sukiennego okrycia wierzchniego, a zimą białego kożucha z dużym czarnym kołnierzem, dwojakiego rodzaju spodni, a ponadto skarpet i obuwia.

Natomiast na znacznie kosztowniejszy ubiór kobiecy w drugiej połowie XIX w. składały się: czepek, koszula (kabotek), kaftan (tołubek, katanka), gorset, spódnica, zapaska, noszona na ramionach chustka oraz obuwie.

 

 

 

Elementy stroju damskiego

 

CZEPIEC

Najcenniejsze, najkosztowniejsze i najdłużej zachowane elementy tradycyjnego stroju na Dolnym Śląsku to czepce. Były one bardzo zróżnicowane, zarówno, jeśli chodzi o krój, tkaninę jak i zdobienie.

Tkaniny używane do tworzenia czepców były gładkie lub wzorzyste, zwykle broszowane jedwabie lub złotolite oraz srebrnolite brokaty, rzadziej czarny aksamit. Na gładkich tkaninach, samych z siebie barwnych, połyskujących złotymi lub srebrnymi nitkami wyszywano pajetkami, cekinami i bajorkiem motywy pojedynczych stylizowanych roślin lub bukietów kwitnących kwiatów, umieszczonych w schematycznie zarysowanym naczyniu.

Czepek, w części okalającej twarz, obszyty był zwykle białą, ręczną lub fabryczną koronką, ułożoną w drobne zakładki. Powyżej naszywano złotą, a niekiedy srebrną koronkę. Czepki tego typu szyto z kosztownych tkanin jedwabnych i brokatów.

Dodatkową ozdobę czepca stanowią jedwabne, szerokie wstążki gładkie (często zdobione naszyciami z cekinów, bajorka, pajetek) lub wzorzyste i wtedy prawie zawsze o wzorze kwiatowym, często broszowanym złotą lub srebrną metalową nitką. Dodatkowo przyozdabiano je naszywając na brzegi koronkę z nici metalowych, a motywy kwiatowe(drukowane lub tkane) wzbogacano przez naszycie cekinów, bajorka i pajetek. Zwykle wstążki mocowano w tylnej części czepka upięte w kokardę, a ich końce opadały aż na plecy.

 

 

KOSZULA

Niewiele można powiedzieć o noszonych do stroju dolnośląskiego koszulach (kabotkach), ponieważ nie zachowały się do naszych czasów. Na pewno były białe i szyte z cienkich, dobrych gatunkowo płócien lnianych, jako że Śląsk słynął z ich wyrobu. Na podstawie przekazów ikonograficznych i skąpych opisów, możemy jedynie powiedzieć, że te noszone do gorsetów miały na pewno krótkie, bufiaste niesięgające do łokcia rękawy. Nie wiadomo dokładnie, jak koszule były wykańczane pod szyją, jako że w zachowanych źródłach ikonograficznych, ta ich część nie jest widoczna spod zakładanych na nie kaftanów, gorsetów i chustek.

 

KAFTAN

Inna nazwa to tołubek, katanka, spencer. Wzorowany na kaftanach doby Renesansu, noszony był na Dolnym Śląsku już od XVI w. Byt krótki, sięgający do linii talii, dopasowany do figury, watowany szczególnie grubo w górnej części rękawów, z flanelową podszewką. Kaftany szyto z ciemnych tkanin wełnianych, gładkich lub deseniowych, jasnych bawełnianych, a także gładkich i wzorzystych jedwabnych. Niekiedy zdobiły je naszycia z kręconego sznureczka, ułożone ozdobnie paski tkaniny i rzędy koralików, naszywanych pojedynczo lub mocowanych na taśmie. Kaftan miał szerokie rękawy, wszyte z bufiastą główką, zwężające się od łokcia, a przy dłoni całkiem wąskie. Przy szyi kaftan posiadał zwykle duży, owalny podkrój, w którym widoczna była zawiązana na szyi niewielka czerwona lub różowa chusteczka. Do brzegów dekoltu doszywano półkolisty opadający, aż na plecy kołnierz, a dolna krawędź kaftana wykończona była węższą lub szerszą, prostą albo ułożoną w zakładki baskinką.

 

 

GORSET

Gorset (stanik) był rzadziej noszony niż kaftan, najczęściej przez dziewczęta i młode kobiety. Znano wiele jego odmian, miewał też bardzo zróżnicowane kroje. Gorsety szyto z tkanin gładkich lub wzorzystych jedwabnych lub bawełnianych, a także aksamitu i innych materii. Zdobiła je sama struktura tkaniny, ale także różnorakie dekoracje z koronek i taśm z nici metalowych (zwykle podkreślające krój) oraz naszycia cekinów, bajorka i pajetek. W stroju gorset byt niezbyt wyeksponowany, ponieważ w dużym stopniu przysłaniała go noszona na ramionach chustka. Gorset był często usztywniony tekturą lub fiszbinami zapinany z przodu na guziki albo haftki (proste lub ozdobne), niekiedy w części tylnej z trójkątnym zębem i podłużnymi poduszeczkami poszerzającymi sylwetkę i stanowiącymi oparcie dla spódnicy.

 

SPÓDNICA

Spódnice noszono szerokie (od 200 do 350 cm) i długie, sięgające co najmniej do połowy łydek, a świąteczne prawie do kostek. Szyto je z tkanin kwiecistych, pasiastych, kraciastych i gładkich w różnych kolorach. W ostatniej fazie noszenia ubioru były to już zawsze materiały fabryczne, zarówno wełniane, jedwabne (adamaszek, atlas) jak i bawełniane. Na spódnice starszego typu przeznaczano materiały czerwone, a ich dolna krawędź odszywano pasem zielonej tkaniny. Dół spódnicy, dla wzmocnienia, podszywano pasem mocnej tkaniny, a krawędź tasiemką – szczoteczką. Zwykle, kobieta by osiągnąć pękaty kształt zakładała kilka spódnic (najczęściej trzy).

 

FARTUCH

Zapaski mniej kosztowne szyto z gładkich, pasiastych lub wzorzystych płócien bawełnianych (motywy drobne, delikatne i niezbyt jaskrawe), natomiast odświętne z jedwabi lub batystu, najczęściej białego. Białe zapaski, popularne szczególnie w okolicach Szklarskiej Poręby, zdobił haft wykonany białą nicią. Haft rozłożony byt wzdłuż trzech boków zapaski, najbardziej rozbudowany na dwóch narożach, a dodatkową ozdobą były rozsypane na całej powierzchni tkaniny drobne motywy kwiatowe.

Wszystkie zapaski, niezależnie od tego, z jakiej materii je uszyto były długie i szerokie, niekiedy wykończone niezbyt szeroką falbanką. Zapaski osłaniały prawie całą spódnicę, widoczny był tylko jej wąski pas w części tylnej.

CHUSTA

Chustki noszono kwadratowe, niekiedy trójkątne najczęściej białe batystowe. Kwadratowe składano po przekątnej, wszystkie noszono zarzucone na plecy i ramiona, a ich końce po skrzyżowaniu na piersiach zatykano za pasek zapaski. Chustki białe batystowe wzdłuż dwóch boków i na jednym narożu zdobiło tego samego typu wyszycie jak na zapaskach białych, zdobionych haftem.

 

BUTY

Kobiety nosiły płytkie, czarne, skórzane, a niekiedy aksamitne czółenka, zwykle głęboko wycięte, osłaniające tylko stopę, na niewielkim obcasie, niekiedy z metalową klamerką. Zakładano je najczęściej na białe, niekiedy niebieskie lub czerwone pończochy z dzianiny wełnianej albo bawełnianej.

 

 

Elementy stroju męskiego 

KAPELUSZ

Rogatywka to czapka z daszkiem lub bez daszka, uszyta z granatowego lub czarnego sukna. Tworzą ją cztery kliny, posiada kwadratowe denko o czterech rogach, usztywnione tekturą i wzmocnione drutem. Otok rogatywki (często z czarnego, psiego futra) okala czapkę i może być opuszczany w razie potrzeby na kark i uszy. Rogatywka to nakrycie głowy o starszej proweniencji noszone głównie do kaftana (kabatka).

Do stroju odświętnego, pod koniec XIX w. i później, zakładano cylinder. Wykonany był on najczęściej z atłasu, rzadziej z aksamitu lub filcu. Miał główkę w kształcie walca, która mogła być lekko poszerzona w części górnej i wąskie rondo. Ponadto używano kapeluszy filcowych (tzw. kani) o różnym kształcie, najczęściej z cylindryczna główką. Główki, zarówno cylindrów jak i innych kapeluszy, opasywano czarną, a niekiedy kolorową rypsową wstążką.

KOSZULA

Koszule szyto z cienkich, dobrych gatunkowo płócien lnianych, z których wyrobu słynął Dolny Śląsk. Koszula była zawsze biała, zapinana z przodu na guziki, z wysokim, doszytym na stałe lub dopinanym kołnierzykiem. Na kołnierzyku lub pod kołnierzykiem, mężczyzna wiązał, złożoną po przekątnej płócienną, wełnianą, a najczęściej jedwabną chustkę (często zieloną, czerwoną, pomarańczową), która okalała szyję, a jej końce opadały na piersi.

 

KAMIZELKA

Kamizelki stanowiły najefektowniejszy element stroju męskiego. Role zdobniczą pełniły przede wszystkim tkaniny, ponadto guziki i niekiedy delikatny haft, wykonany jedwabna nitka.

Kamizelki były lekko dopasowane do figury, sięgały do talii lub bioder, przy szyi miały wykładany kołnierzyk z klapkami, a niekiedy gładkie wykończenie. Ich przednie, widoczne części szyto z kosztownych tkanin wełnianych lub jedwabnych, zarówno gładkich jak i wzorzystych, niekiedy dekorowanych delikatnym haftem o motywach roślinnych. Natomiast na plecy, których szerokość regulowana była sznurówką lub sprzączką dla oszczędności używano płótna lub gorszych gatunkowo materiałów.

Kamizelki były jedno lub dwurzędowe, zapinano je na guziki, najczęściej płaskie i błyszczące.

KAFTAN

W chłodniejsze dni mężczyźni nosili kaftan (kabat, kabatek). Zakładano go na kamizelkę. Sięgał do pasa lub lekko poniżej jego linii, byt lekko dopasowany w tali, szyty z granatowego  lub czarnego sukna. Kabat miał długie, proste rękawy, a przy szyi wykładany dwuczęściowy kołnierzyk z klapkami. Posiadał dwurzędowe zapięcie, do jego zapinania używano guzików metalowych (płaskich i błyszczących) lub obciągniętych suknem albo obrobionych nitka.

SPODNIE

Do stroju dolnośląskiego używano dwóch rodzajów spodni. Mogły być one drugie, z wiązaniem w okolicy kostki, miały wówczas krój typu miejskiego, szyto je przeważnie z sukna czarnego lub granatowego, a także z żółtej irchy. Drugi rodzaj to spodnie krótkie, zapinane poniżej kolan na metalowa klamerkę. Na ich wykonanie przeznaczano niekiedy także irchę, ale przede wszystkim tkaniny wełniane w ciemnych kolorach.

BUTY

Do spodni długich noszono wysokie, czarne buty z cholewami, na średnio wysokim obcasie. Do krótkich, zakładano pończochy i płytkie, skórzane półbuty, także czarne, zapinane na klamerkę. Pończochy były białe, wykonane z dzianiny. Po zewnętrznej stronie, na całej długości, zdobił je zygzakowaty motyw uzupełniony kropkami.